Verplegen & corona: zo blijf je mentaal overeind

Overvolle afdelingen, zieke collega’s, werken in warme beschermende kleding, langere diensten dan normaal, helpen op afdelingen waar je geen ervaring hebt, ethische dilemma’s, bang zijn om zelf ziek te worden of een naaste te besmetten, tragische patiëntsituaties: voor veel verpleegkundigen is de coronacrisis een aangrijpende, intense ervaring.

Onder normale omstandigheden heeft al zo’n 40% van de zorgprofessionals last van impactvolle gebeurtenissen die invloed hebben op het persoonlijk functioneren.¹ En we leven en werken nu onder abnormale omstandigheden. Cijfers over toenemende stress of burn-out in de huidige crisis zijn er uiteraard nog niet, maar na de SARS-uitbraak in 2003 is in Canada een onderzoek gedaan naar de impact van deze epidemie op verpleegkundigen. De werktevredenheid onder verpleegkundigen nam in die periode af en het aantal gevallen van burn-out steeg. De angst voor besmetting en de bezoekbeperkingen van naasten van patiënten waren de grootste stressoren.²

Angst, stress en onzekerheid

Bedrijfsverpleegkundige Iris de Reuver en preventiecoach Brigitte Marschalk van Ziekenhuis Bernhoven in Brabant coördineren een speciale telefoonlijn waar ze ziekenhuismedewerkers collegiale support bieden. Bernhoven is sinds half maart een ziekenhuis met zeer veel coronapatiënten. ‘Iedere dag komen er tussen de 50 en 70 telefoontjes binnen vanuit ons ziekenhuis, waar zo’n 2000 mensen werken. Veel verpleegkundigen hebben praktische vragen over met welke klachten ze wel of niet aan het werk mogen of hoe ze met hun gezinsleden om moeten gaan’, zegt De Reuver. ‘Op mentaal vlak hebben medewerkers het vooral moeilijk met het nare ziekteverloop, de eenzaamheid van patiënten, de hoeveelheid patiënten en het grote aantal sterfgevallen’, vult Marschalk aan. ‘Angst, stress en onzekerheid zijn de meest gemelde emoties bij ons.’

‘Eenmaal thuis, na mijn heftige dienst, douche ik alsof ik de stress van mij kan afspoelen. Ik moet naar buiten voor frisse lucht en bel mijn hoofdverpleegkundige. Dat kalmeert me.’ Verpleegkundige Thomas Groen (covid-afdeling)

Normale emoties

‘Het is volstrekt normaal dat je als verpleegkundige zulke emoties ervaart in deze situatie’, zegt klinisch psycholoog Kaz de Jong. Hij werkte voor Artsen zonder Grenzen in verschillende oorlogsgebieden en hielp zorgverleners ter plaatse door de moeilijke omstandigheden heen, zoals tijdens de ebola-epidemie in West-Afrika. ‘Veel mensen voelen zich nu onzeker en angstig: wat gebeurt er met mijn toekomst?
Kan ik na mijn dienst mijn baby wel knuffelen? Wat als ik zelf ziek word? Verpleegkundigen moeten nu ook bijspringen op afdelingen en bij werkzaamheden die hen niet bekend zijn; ook dat geeft onzekerheid en stressgevoelens. Het kan daarnaast zijn dat je boos bent op de situatie, je onmachtig voelt of verward bent. Dat is niet prettig, maar niets om je zorgen over te maken zolang het van voorbijgaande aard is.’

Controle

Volgens De Jong is het belangrijk om te onderzoeken hoe jij weer controle kunt pakken. ‘Ben je bang voor wat er gebeurt als de patiëntenstroom straks te groot wordt, wees dan nu zuinig op je energie. Door daar nu al zenuwachtig of bezorgd over te zijn, belast je jezelf onnodig. De energie die je daar nu voor gebruikt, kun je later niet nog een keer gebruiken. Als die angst of gedachte opkomt, stop hem dan: dat zien we dan wel. Kijk waar je nú controle over hebt: hoe kun je onder deze omstandigheden betekenisvol zijn voor je patiënt? Dat is waar jij sterk in bent en waar je invloed op hebt.’

Structuur

In zijn eigen werk tijdens de ebola-epidemie had De Jong zelf soms te maken met gevoelens van verwardheid en het allemaal even niet meer weten. ‘Het lijkt wel een film waar je in zit, het kan heel surrealistisch aanvoelen en je in verwarring brengen. Zoek dan structuur en ritme als houvast. Ook als je onregelmatig werkt, kun je daarvoor zorgen. Sterker nog: je bent als verpleegkundige meester in het zoeken naar en steeds weer aanpassen van je ritme; dat doe je immers met iedere serie diensten. Je plant je slaap, je plant je eetmomenten, je past je sociale leven erop aan. Zet dit soort vaardigheden juist nu bewust in om goed voor jezelf te zorgen’, zegt hij.

‘Ik heb nooit eerder zoveel patiënten op één dag zien overlijden. Nooit eerder patiënten zo snel klinisch achteruit zien gaan. En dat alles zonder hun familie, dit raakt mij intens diep. Erover praten en schrijven helpt.’ Regieverpleegkundige Ashley Venrooij (covid-afdeling)

Coronavrije tijd

Daarnaast kun je stress en piekeren verminderen door op gezette tijden de voortdurende informatiestroom over corona uit te zetten. De Jong: ‘Dus spreek bijvoorbeeld af dat je onder het eten niet over corona praat, of na 20.00 uur telefoon en televisie uitzet. Jij bent de baas, jij pakt de controle. Ook is het belangrijk om na een zware dienst tegen jezelf te zeggen: wat heb ik dit goed gedaan! Of op te schrijven waar je tevreden over was, ondanks alles’, adviseert De Jong. ‘Natuurlijk is het goed om te kijken naar wat beter kan, maar wees aardig voor jezelf in deze tijden. Geef jezelf een cadeautje waar dat kan, ook tijdens je dienst. Haal een keer in het restaurant een goeie espresso, in plaats van dat snelle bekertje uit de automaat. Je levert nu topsport, wees lief voor jezelf op momenten waarop dat kan en nodig is.’

Goede zelfzorg

Ook professor in de psychologie Ernst Koster van de Universiteit van Gent (B) benadrukt in deze extreme tijden het belang van goede zelfzorg. ‘Besef dat je als verpleegkundige onder deze omstandigheden een hoogrisicogroep bent voor stress en burn-out. Dat blijkt ook uit de eerste interviews met zorgverleners uit Wuhan. Je moet nu dus extra voorzichtig met jezelf omgaan. Het paradoxale is dat zelfzorg in drukke, moeilijke tijden juist het eerste is dat je schrapt, maar probeer dat echt te voorkomen’, zegt hij. ‘We moeten nu niet te hard van stapel lopen, want dit gaat nog wel even duren. Zorg voor korte pauzes in je werk, eet en drink voldoende tijdens je dienst en pak thuis zoveel mogelijk rust. Probeer alert te zijn op signalen van stress of mentaal ongemak in je lijf: een hoge ademhaling, een hoge spierspanning, een gejaagd gevoel.’

STOP-methode

Om verpleegkundigen daarbij te helpen, ontwikkelde Koster een protocol dat hij gratis digitaal beschikbaar stelt.³ ‘Het is een protocol waarmee psychologen of psychiatrisch verpleegkundigen andere zorgverleners kunnen helpen, maar je kunt het ook op jezelf toepassen. De STOP-methode bijvoorbeeld: Step back, Observe en Proceed mindfully. Dat is een evidence based, laagdrempelige manier om te zorgen dat je niet ten onder gaat aan langdurige stress. Als je dit thuis al eens oefent, bijvoorbeeld als je stress voelt omdat de kinderen vervelend zijn, kun je de techniek daarna gemakkelijker inzetten op je werk.’

‘Zo’n 40 keer per minuut snakt mijn patiënt naar adem. Ik houd zijn hand vast. Van die anderhalve meter trekken wij ons niets aan.’ Verpleegkundige Esther Hoogendoorn (covid-afdeling)

Bewust observeren

De eerste stap, letterlijk even stoppen, hoeft niet lang te duren. Koster: ‘Het kan helpen om echt een stapje achteruit te doen. Observeer de situatie en jezelf als vanuit een helikopter. Uit onderzoek blijkt dat je dan gemakkelijker kunt verklaren waar de stress vandaan komt. Een afstandelijk perspectief aannemen geeft rust en controle, en helpt je verstandige besluiten te nemen. Daarna rond je rustig af wat je aan het doen was en neemt daarna een momentje voor jezelf. Een korte ademhalingsoefening is al genoeg, je spieren losschudden of een rondje lopen.’

Aanstaan en knallen

Koelbloedig doorgaan ook al is de koek méér dan op, is misschien wel de aard van zorgverleners, maar kan nu zorgen voor een te hoge psychische belasting en uitval op lange termijn, vinden Koster en De Jong. ‘Ik zeg altijd: je wordt betaald om rustig te blijven, je bent deel van de oplossing en door te gaan rennen word je een deel van het probleem,’ aldus De Jong. ‘Zorg voor je mentale hygiëne: aanstaan en knallen op het moment dat het moet, daarna stop je even. Dat kan 1 minuut zijn of 5: zet jezelf heel eventjes bewust uit. Vragen ze je voor een extra dienst, weeg dan af in hoeverre je die kunt overcompenseren in rust, reinheid en regelmaat. Kan dat? Dan kun je besluiten die dienst te draaien, anders liever niet. Je grens mag in extreme situaties best even verlegd, maar als je daarna niet extra goed voor jezelf kunt zorgen, put je jezelf echt uit.’

‘Het zweet loopt over mijn rug, mijn handen zijn nat in mijn handschoenen. Mijn spatbril beslaat. Hier zit ik dan, bij een oude dame. Ze wilde niet aan de beademing.’ Wijkverpleegkundige Anne Elsinghorst

Collega’s ondersteunen

Ook als collega’s kun je elkaar helpen om mentaal gezond te blijven, zeker in deze coronacrisis. Verplegingswetenschapper Rose Collard van de Radboud Universiteit Nijmegen: ‘Even napraten over waar je mee zit en hoe je verder gaat: juist dit soort laagdrempelige contacten kunnen je helpen om je psychische veerkracht te behouden, en de saamhorigheid vergroten’, zegt zij.⁴ Collard en collega’s hebben daar 3 vragen voor opgesteld:
1. Welke gebeurtenis van vandaag is de ander het meest bijgebleven?
2. Hoe voelt de ander zich, zowel fysiek als mentaal?
3. Ervaart de ander genoeg steun, bijvoorbeeld in het team of thuis?

Praten is echter niet voor iedereen de beste manier om heftige situaties te verwerken, denkt professor Koster. ‘Geef dat aan, want het is belangrijk dat je je eigen behoefte volgt. Het kan averechts werken als je iemand forceert om te praten als hij dat eigenlijk niet wil. Is praten voor jou niet per se helpend, bedenk dan wat je normaal gesproken helpt om te ontspannen: een vakantieherinnering, muziek, een ontspanningsoefening? Maak hier een lijstje van dat je op het moment suprême -als je niet meer helder kunt denken door de stress- erbij kunt pakken. Wil je collega niet delen of praten? Vraag wat ze nodig heeft van collega’s of leidinggevende, of het thuisfront. Zo stimuleer je iemand om haar eigen hulpbronnen aan te boren en voelt ze zich toch door jou gesteund.’

Alarmsignalen

Toch kan het zo zijn dat alle inspanningen om mentaal gezond te blijven niet genoeg zijn. Koster: ‘Wees alert op alarmsignalen zoals slecht slapen. Dat is een belangrijke indicator van psychische instabiliteit, net als voortdurende prikkelbaarheid en lichamelijke klachten als rugpijn en hoofdpijn. Merk je dit bij jezelf, bespreek dit dan met je leidinggevende en laat je doorverwijzen naar een opvangteam.’ Want daar zijn alle geïnterviewden het over eens: je groot houden is niet verstandig.’

‘In vol ornaat met alle persoonlijke beschermingsmiddelen verplegen. Om de twee uur je pak uit mogen trekken en kort pauze houden voor je weer verder gaat. We staan aan de frontlinie.’ Ic-verpleegkundige Arie Barendrecht

Noten
1 Seys D. et al, Health care professionals as second victims after adverse events, Eval. Health Prof., 2013 (6), 135-162.
2 Tolomiczenko GS. et al, SARS: coping with the impact at a community hospital, J. of Adv. Nursing, 2005 (4), 50:101-110.
3 Het protocol van Ernst Koster is te downloaden op: www.ugent.be > Projecten > Initiatieven mentale gezondheid in het kader van de coronapandemie.
4 Collard R, Zorgen voor elkaar tijdens de coronacrisis, www.venticare.nl, 31 maart 2020.

Dit artikel verscheen in verpleegkundig vakblad Nursing, mei 2020.

Waardeer dit artikel!

Dit artikel las je gratis. Vond je het artikel de moeite waard? Dan kun je jouw waardering laten zien door een kleine bijdrage te doen. Een grotere bijdrage mag natuurlijk ook. Als veel lezers dit doen, kan ik dit soort artikelen blijven schrijven en maak je onafhankelijke journalistiek mogelijk. Dankjewel!